t Vermakelyck drie Coningen Spel 1653

Tijdens de Middeleeuwen werd op Driekoningenavond het feest van de narrenkoning of bonenkoning in dolle uitgelatenheid gevierd. Wie de boon trof, was koning en koos zich een koningin en hofbeambten: een raadsman, rentmeester, secretaris, kamerling, hofmeester, voorsnijder, proever, schenker, kok, zanger, speelman, portier, zot en zottin. Allen moesten in hun rol blijven, gezamenlijk speelde men het koningsspel. De koning onthaalde het gezelschap; als hij dronk, moesten allen uitroepen: "De koning drinkt!" Wie in gebreke bleef, kreeg van de zot een zwarte streep over het gezicht. In alle huizen, arm en rijk, vierde men aldus Driekoningenavond. In later tijd werden de koning en zijn hofbeambten door een koningsbrief of trekbrief aangewezen. Dit waren houtsnede prenten evenals de kronen (foto 3), die in vijf medaillons de afbeeldingen van de drie koningen, Maria en Jozef vertoonden. Deze werden tot begin 19e eeuw nog in Amsterdam verkocht: "Een oortje een trekbrief. En een cent een kroon!"

De kroon werd uitgeknipt en opgeplakt. Ook de trekbrief knipte men door, de verschillende prentjes, ieder met een eigen rijmpje, werden door elkaar geschud en getrokken. In Vlaanderen waren deze trekbrieven nog tot begin 20e eeuw in gebruik, al werden zij meer en meer door gewone speelkaarten vervangen. Het ronde Driekoningenbrood werd in Amsterdam overal gebakken, in andere steden kwam dit gebruik minder voor. Wie in het Amsterdamse brood de boon aantrof, werd overigens geen koning of nar maar moest trakteren.
(bron en foto 3: Nederlands Bakkerijmuseum)

Tweetalig Frans/Nederlands. Gedrukt door Justus Danckerts te Amsterdam.

Op foto 2 een schilderij uit omstreeks 1575 uit de omgeving van Maerten van Cleve, waarop de personages van een driekoningenspel zijn afgebeeld. Het is eigenlijk een geschilderde koningsbrief compleet met het gebruikelijke vierregelige rijmpje bij ieder personage. Op de hoed van de koning prijken de speelkaarten waarmee de rollen in het spel zijn verdeeld.

Foto 1: Collectie Piet Bénard, Glerum veilingcatalogi 2003 (toestemming voor publicatie gegeven aan F. Horn door Glerum).
Foto 2: SGKJ/AGJMBorms